In 1961, Gerard Richternu hij 93 was, riskeerde hij de vrijheid voor creatieve autonomie. Duitsland stond onder communistische controle en de regering stond op het punt de Berlijnse Muur te bouwen. Hij besloot niet toe te geven aan de groeiende artistieke censuur, die zich manifesteerde als een soort staatsgoedkeuring die de voorkeur gaf aan figuratief en optimistisch werk boven zijn scherpzinnige en experimentele benadering. In plaats daarvan nam de toen 29-jarige kunstenaar vanuit zijn huis in wat spoedig Oost-Berlijn zou worden de trein naar West-Berlijn, met 350 Duitse mark op zak (het equivalent van £ 118) om een nieuw leven te beginnen.
‘Zelfportret’, 1996
Door lef en vastberadenheid om zichzelf te bevrijden van creatieve beperkingen, heeft Richter zijn carrière uitgebouwd tot een van de meest gerespecteerde in de artistieke canon, waarbij zijn bijdragen aan de schilderkunst tot de belangrijkste behoren. Het is deze fascinerende reis die aanleiding heeft gegeven tot een grote terugblik Louis Vuitton-stichtingonder redactie van kunsthistoricus Dieter Schwarz EN Nicola Serotavoormalig directeur van Taat en huidige voorzitter van Arts Council England. De tentoonstelling, die tot 2 maart open is, is een eerbetoon aan Richters behendige vermogen om de samenhang in zijn benadering van creatie in evenwicht te brengen en tegelijkertijd een meester te zijn in het heruitvinden.
De Fondation Louis Vuitton en Richter staan bekend om hun monografische tentoonstellingen die de breedte en diepte van het werk van een kunstenaar bestrijken en vormen een perfecte match. Geleid door de toewijding van de kunstenaar aan een coherente evolutie, omvat zijn oeuvre olieverfschilderijen, glazen en stalen sculpturen, potlood- en inkttekeningen, aquarellen en overschilderde foto’s, gemaakt in de afgelopen zestig jaar.
“Richter heeft een rusteloze nieuwsgierigheid naar hoe schilderkunst de wereld kan vertegenwoordigen”, zegt Schwarz, die verantwoordelijk was voor het selecteren en organiseren van de 275 tentoongestelde stukken. Door het brede scala aan technieken die Richter, die in 2017 stopte met schilderen, gedurende zijn hele carrière heeft gebruikt, markeert deze opening de grootste tentoonstelling die exclusief aan zijn werk is gewijd. Om deze reden vonden Schwarz en zijn team het essentieel dat het display verteerbaar zou zijn, ondanks zijn enorme omvang. “Wij zijn van mening dat bezoekers het werk van Richter moeten ontdekken door het stap voor stap te volgen en zo zijn manier van denken, werken en steeds nieuwe benaderingen van schilderen en beeldproductie moeten leren begrijpen.” Daarom is de tentoonstelling opgedeeld in 10 afzonderlijke galerijen, die elk een andere golf van zijn artistieke evolutie vertegenwoordigen.
De reis van Schwarz en Serota in Richters artistieke carrière begon in het begin van de jaren zestig, na zijn eerste kennismaking met vernieuwing in de Duitse taal, toen hij al zijn studentenwerk tentoonstelde aan de Academie voor Schone Kunsten. Kunstacademie Düsseldorf op een vreugdevuur in zijn achtertuin als symbolisch gebaar van de komende verandering. Focussen op Richters onderwerpkeuze: hij maakte graag schijnbaar banale beelden, zoals familieportretten (Oom Rudy1965) of afbeeldingen van tafels (Tisch1962) en ze een verontrustend uiterlijk geven door ze uit te smeren of te bedekken met verfspleten: deze eerste selectie omvat werken tot en met 1970. Hier wordt de basis gelegd voor de manier waarop Richter fotografie als bron voor zijn werk gebruikte. Deze techniek werd door de jaren heen een constant kenmerk van zijn stijl en diende als een ruggengraat om de grenzen tussen realiteit en representatie te vervagen.
van links: ‘Lezen’, 1994; ‘Appelbomen’, 1987; “Venetië”, 1985
De volgende delen van de tentoonstelling gaan wat dieper in op dit idee en hoe Richter schilderkunst niet alleen gebruikte om een onderwerp weer te geven, maar ook om zich af te vragen wat het betekent om iets in het algemeen weer te geven. Hier zien kijkers de oorsprong van zijn kenmerkende vervagingstechniek, evenals zijn verlangen om iets herkenbaars te nemen en daarop te herhalen, waarbij hij het elke keer verandert zodat het niet langer gemakkelijk kan worden geïdentificeerd. Een voorbeeld is zijn serie van vijf stukken Aankondiging door Titiaan (1973), een interpretatie van Titiaans zestiende-eeuwse afbeelding van de Maagd Maria en een engel met dezelfde naam.
Dankzij het penseel van Richter wordt het echter geleidelijk gekopieerd en gemengd totdat het uiteindelijke stuk lijkt op wat je zou zien als je naar het origineel van Titiaan kijkt door mat of beslagen glas.
Hetzelfde verlangen om te experimenteren speelt in de 19 delen Kleurenkaart (1966), dat de ouderwetse kunstwereld aanvankelijk de neus deed optrekken en beweerde dat het fantasieloos was. Maar het tegendeel is waar. Terwijl hij zich in zijn vroege jaren bevrijdde van de beperkingen van een meer figuratieve benadering, blaast Richter vierkanten van verschillende kleuren op en verkleint hij ze, waarbij hij ze in verschillende arrangementen mengt, geïnspireerd op in massa geproduceerde kleurenkaarten. Het onderwerp hier is verf zelf en waarvoor het wel en niet gebruikt mag worden. Voor Richter is het niet alleen belangrijk wat hij schildert, maar ook hoe hij het doet.
Zijn grootschalige abstracte werken, zoals Lila (1982) e Kooi (2006), duw dit concept verder. In deze stukken gebruikte Richter een van zijn meest herkenbare technieken: het gebruik van een paletmes, een hulpmiddel dat hij gebruikte om verf over het canvas te slepen. Het paletmes, dat voor het eerst werd gebruikt in zijn wazige werken, stelde hem in de context van deze gedurfde en expressieve stukken in staat de precisie die gewoonlijk met schilderen wordt geassocieerd, om te keren.
Hier werd door het paletmes onvoorspelbaarheid en spontaniteit gecreëerd, waarbij het proces van het aanbrengen van verf het onderwerp werd. Op zijn beurt vermeed hij opnieuw wat van hem als schilder werd verwacht, waarbij hij de voorkeur gaf aan toeval en onvolmaaktheid boven fijngevoeligheid en nauwkeurigheid. Ondanks zijn verering voor kunst was Richters begrip van de schilderkunst gegrond. Voor hem ging schilderen niet over het teweegbrengen van monumentale veranderingen, maar over het communiceren van de realiteit van het menselijk bestaan. “Schilderen heeft het voordeel dat we de wereld zonder vooroordelen en vanuit verschillende gezichtspunten kunnen waarnemen”, zegt Schwarz. “Kunst heeft niet de macht om de wereld te veranderen, maar om haar zichtbaar te maken.”
Dit blijkt duidelijk uit het meest openlijk politieke werk in Richters collectie: 18 oktober 1977 (1988), tentoongesteld in het vijfde deel van de tentoonstelling. Het is een serie van vijftien stukken met Richters interpretaties van wijdverspreide foto’s van de Rode Legerfractie, een extreem-linkse terroristische groepering die betrokken was bij de politieke omwentelingen van die tijd. Op de datum aangegeven in zijn kunstwerk stierven drie van de vier gevangengenomen leden in hun cel; de enige overlevende beweerde een moordaanslag door de regering.
Met behulp van herhaling en vervaging abstraheert Richter ooit scherpe documentaire beelden om de onmogelijkheid te benadrukken om ze te vergeten zodra ze in de publieke opinie circuleren. “Hij bleef ervan overtuigd dat je met deze ouderwetse (schilder)techniek de hedendaagse wereld kon representeren”, zegt Schwarz.
Richters verlangen om te experimenteren stopte niet bij schilderen en canvas. Eind jaren negentig omarmde hij technologie en gebruikte hij computerprogramma’s om te testen hoe willekeur de compositie kon beïnvloeden. Het resultaat was 4900 kleuren (2008), een enorm raster van veelkleurige vierkanten dat voortbouwde op zijn eerdere Color Chart-serie. Voor de kunstenaar waren digitale hulpmiddelen geen afwijking van de schilderkunst, maar een verlengstuk ervan, een andere manier om te spelen met orde, chaos en perceptie.
Als we kijken naar de betekenis van een Richter-tentoonstelling in de Fondation Louis Vuitton, ligt het antwoord in zijn levenslange weigering om zichzelf in de val te laten lopen. Hij deinsde nooit terug voor het nieuwe of het onzekere, en omarmde creativiteit en ontdekking met zoveel eerbied dat hij zijn leven ontwortelde om ze na te streven. Dit is de les die zijn carrière biedt: blijf open, experimenteer en ga verandering tegemoet met moed in plaats van met angst. Zijn verhaal en zijn kunst spreken beide over de veerkracht van de menselijke geest – een bewijs dat betekenis en schoonheid altijd te vinden zijn, als we bereid zijn ernaar te zoeken.
Foto met dank aan de Louis Vuitton Foundation. Gerhard Richter is tot 2 februari 2026 geopend bij de Fondation Louis Vuitton
Afkomstig uit 10+ nummer 8 – TOEKOMST, JUBILEUM, VIERING – nu beschikbaar. Bestel uw exemplaar Hier.
