Het is verkiezingsavond in Robert Icke’s ‘Oedipus’, een moderne hervertelling van Sophocles’ ‘Oedipus the King’, die ongetwijfeld het levendigste, zo niet chicste Broadway-aanbod van het herfstseizoen moet zijn.
In de productie, een prestigieuze Londense import die donderdag debuteerde in Studio 54 onder de slimme en stijlvolle leiding van Icke, speelt een charismatische Mark Strong de titelrol. Zijn elegante en beschaafde Oedipus, een politicus die op de rand van een historische overwinning staat, is er trots op dat hij zich niet aan de oude regels houdt. Hij is een openhartige prater die van transparantie zijn visitekaartje heeft gemaakt en wijkt in een uitbarsting van openhartigheid vaak af van het script, tot grote ergernis van Creon (John Carroll Lynch), zijn zwager die de campagne heeft geleid naar wat lijkt op een verpletterende overwinning.
Maar “geen sterveling kan zichzelf als gelukkig beschouwen totdat hij de ultieme grens van zijn leven heeft overschreden, veilig voor pijn”, zoals het refrein aan het einde van de tragedie van Sophocles luidt. Er is geen refrein in Icke’s versie, maar het sentiment blijft overeind, terwijl Oedipus de puzzel van zijn identiteit ontrafelt met dezelfde meedogenloosheid die hem op de rand van electorale triomf bracht.
Anne Reid, links, en Olivia Reis in ‘Oedipus’.
(Juliet Cervantes)
Zijn politieke tegenstander heeft een geboortesamenzwering naar voren gebracht, en Oedipus, die aan het begin van het stuk geïmproviseerd tegen verslaggevers op het scherm spreekt, belooft zijn geboorteakte vrij te geven en de controverse te beëindigen. Hij zweert ook een onderzoek te heropenen naar de dood van Laius, de voormalige leider die 34 jaar geleden stierf onder omstandigheden waardoor geruchten en insinuaties zich konden verspreiden.
Oedipus omschrijft zichzelf als “de opvolger van Laius, erfgenaam van zijn erfenis” en spreekt, in perfecte Sophoclean-stijl, meer dan hij weet. Jocasta (Lesley Manville in goede vorm), de vrouw van Oedipus, was getrouwd met Laius, en dus vervult Oedipus op meer dan één manier de plaats van zijn voorganger.
In het toneelstuk van Sophocles wordt Oedipus geconfronteerd met een plaag die Thebe teistert. In Ickes drama, dat in 2018 in Amsterdam in première ging, is de ziekteverwekker politiek. Het burgerlijk lichaam werd ziek. Oedipus ziet zichzelf als een reactie op de demagogische manipulatie die de chaos veroorzaakte. Het water is vergiftigd, de economische ongelijkheid is uit de hand gelopen en immigranten zijn een gemakkelijk doelwit geworden. Klinkt dit bekend?
Icke’s Oedipus heeft een niveau van vertrouwen in rede en redelijkheid dat gelijk is aan dat van Obama. Zijn directe en pragmatische aanpak verleidde de kiezers, maar liet het hem denken dat hij alle antwoorden had? Oedipus is een ingenieuze probleemoplosser. Raadsels stimuleren zijn scherpe intellect, maar hij zal het verschil moeten leren tussen een paradox en een raadsel.
Mark Strong, links, en Samuel Brewer in ‘Oedipus’.
(Juliet Cervantes)
Zijn dochter Antigone (Olivia Reis), een geleerde die terugkeerde voor de grote avond van haar vader, waagt het onderscheid te maken: “De een heeft een oplossing – is de ander gewoon iets waar je mee moet leven?” Maar Oedipus is niet in de stemming voor academische spitsvondigheden.
Een aftelling markeert de tijd totdat de verkiezingsresultaten bekend worden gemaakt. Dat uur is, zoals het publiek dat bekend is met de oorspronkelijke tragedie al weet, het uur waarin Oedipus zijn ware identiteit zal ontdekken.
Merope (Anne Reid), de moeder van Oedipus, verscheen onverwachts op het campagnehoofdkwartier en moest met haar zoon spreken. Oedipus maakt zich zorgen dat het iets te maken heeft met zijn stervende vader, maar ze vertelt hem dat ze even een paar minuten alleen met hem nodig heeft. In de veronderstelling dat hij alles onder controle heeft, blijft hij haar ontmoedigen, niet wetende dat ze hem is komen waarschuwen zijn geboorteakte niet aan het publiek bekend te maken.
De bediening van dit verhalende apparaat, waarbij de sluwe veteraan Reid als een informatietijdbom in en uit het drama dwaalt, is een beetje onhandig. Icke’s vertragingstactiek heeft een spraakzaam aspect. Zijn “Oedipus” is meer proza dan poëzie. De gezinsdynamiek is goed afgebakend, zij het een beetje overdreven.
Mark Strong en de cast van “Oedipus”.
(Juliet Cervantes)
Reid’s Merope en Reis’s Antigone, fel op hun verschillende manieren, weigeren op de achterbank te gaan staan voor Manville’s Jocasta als het gaat om de genegenheid van Oedipus. Manville, die een Olivier Award won voor zijn optreden in ‘Oedipus’, levert een optreden dat net zo subliem suddert als zijn Oscar-genomineerde optreden in ‘Phantom Thread’. Begiftigd met een formidabele hoogmoed, gedraagt haar Jocasta zich gracieus, maar met een onmiskenbare toon van neerbuigendheid. Als vrouw van Oedipus neemt ze een seksuele ereplaats in, wat de spanningen met Merope en Antigone alleen maar vergroot.
Oedipus’ kinderen Polyneices (James Wilbraham) en Eteocles (Jordan Scowen) krijgen persoonlijke achtergrondverhalen, maar er is slechts een beperkte hoeveelheid binnenlandse conflicten die kunnen worden verpakt in een productie die onafgebroken iets minder dan twee uur duurt. En het feit dat Polyneices homo is en dat Eteocles een soort rokkenjager is, zou van groter belang zijn in een gelimiteerde serie “Oedipus”.
Wanneer de tragedie van Sophocles correct wordt uitgevoerd, zou deze eerder op een mis moeten lijken dan op een moraliteitsverhaal. Het verhaal van Oedipus heeft een ceremonieel karakter. De grenzen van het menselijk begrip worden onderzocht terwijl een offerfiguur de ondoorgrondelijke orde van het universum uitdaagt. Icke, die de klassiekers door een moderne lens ziet (“Gehucht,” “1984”), heeft wellicht meer aandacht voor de sociologie dan voor de metafysica van de tragedie.
De tekortkomingen van Oedipus komen duidelijk tot uiting in zijn overhaaste en verhitte relaties met iedereen die hem in de weg staat. Icke transformeert Creon in een politieke strateeg die midden op de weg staat (belichaamd door Lynch met een combinatie van arrogantie en lankmoedig geduld) en de blinde Teiresias (een stoere Samuel Brewer) in een paranormale bedelaar die te zielig is om een paria te zijn.
Mark Strong en Lesley Manville in ‘Oedipus’.
(Juliet Cervantes)
Maar de sterke punten van Oedipus – de scherpte van zijn geest, zijn heldhaftige toewijding aan waarheid en transparantie – mogen niet over het hoofd worden gezien. Strong, die een Olivier Award won voor zijn optreden in Door Ivo van Hove De heropleving van Arthur Millers ‘A View From the Bridge’ benadrukt de kinderlijke kwetsbaarheid van de politieke geraffineerde in zijn sympathieke en verleidelijke portret.
De kostuums van Wojciech Dziedzic transformeren de hoofdpersoon in een moderne Europese man. Toch is deze Oedipus, trouw aan zijn oude Griekse afkomst, niets anders dan paradoxaal, terwijl hij op zachte wijze geniet van zijn voorrecht terwijl hij zwaait met zijn egalitaire opvattingen.
De productie vindt plaats op een aquariumvormig kantoordecor, ontworpen door Hildegard Bechtler met een klinische en door en door eigentijdse soberheid. Het meubilair wordt verwijderd naarmate de verkiezingsavond ten einde loopt, waardoor er geen ruimte overblijft voor de personages om zich te verbergen voor de ongewenste kennis die hun leven op zijn kop zal zetten.
Wat ontdekken ze? Dat alles wat ze dachten te begrijpen over zichzelf op een leugen was gebaseerd. Ondanks al zijn genialiteit kon Oedipus niet ontsnappen aan zijn lot, dat in Icke’s versie minder te maken heeft met de goden en meer met dierlijke instincten en sociale krachten.
Wanneer Oedipus en Jocasta ontdekken wie ze voor elkaar zijn, barst de passie los voordat schaamte hen ter verantwoording roept. Freud zou niet geschokt zijn geweest. Maar het is niet de psychoseksuele dimensie van Icke’s drama die gedenkwaardig is.
Het einde, gehinderd door een retrospectieve coda, vermindert de volledige louterende impact. Maar wat ons rest is een scherpzinnig begrip van een speciaal soort arrogantie waar de meest getalenteerde politici last van hebben – zij die geloven dat zij de antwoorden hebben op de problemen van de samenleving zonder de onwetendheid te erkennen die ons gemeenschappelijk lot is.
