Recensie ‘The Secret Agent’: Braziliaans politiek drama balanceert woede met lachen

Doordrenkt van seks en dood tuurt ‘The Secret Agent’ naar het verleden om het heden te begrijpen. De nieuwste film van de beroemde Braziliaanse schrijver-regisseur Kleber Mendonça Filho het begint met één lijk en eindigt met een elegie voor een ander lijk. Daartussenin vertelt het het verhaal van een gewone man die eind jaren zeventig verstrikt raakte in de politieke onrust in Brazilië. Zowel dodelijk serieus als serieus speels, deze prijswinnaar uit Cannes heeft misschien wel de ingrediënten voor een thriller, maar Mendonça Filho draait af en toe het script om door brutale knipoogjes naar goedkope B-films toe te voegen – of de nonchalante pijpbeurt van cinema. “The Secret Agent” is niet zozeer nauw verweven, maar ontvouwt zich geleidelijk, waarbij de volledige betekenis ervan onduidelijk is totdat de regisseur uiteindelijk bijna 50 jaar vooruit springt en het laatste stukje van de puzzel weer op zijn plaats legt.

Wagner Moura hij speelt Armando, die begin 1977 naar de stad Recife rijdt. Als hij stopt bij een eenzaam benzinestation, ziet hij een lijk op de grond liggen, het lichaam nauwelijks bedekt door karton. Het staat er al een tijdje, vertelt een medewerker hem terloops. Misschien komt de politie hem vroeg of laat terughalen. Op dat moment arriveert de politie, alleen zijn ze er niet voor de overledene: ze schudden Armando veel liever af voor steekpenningen. Mendonça Filho, die eerder het koortsachtige westerngenre mede regisseerde “Bacurau”, dat ook dient als kritiek op de ongelijkheid en het kolonialisme, vertelt ons alles wat we moeten weten over de tijdsperiode die we gaan betreden. Welkom in de realiteit onder een meedogenloze dictatuur: het leven is goedkoop en je bent alleen.

Armando hoeft niet herinnerd te worden. In werkelijkheid is hij op de vlucht en gebruikt hij de naam Marcelo als alias om zich te verbergen voor de machthebbers die naar hem op zoek zijn. Hij was ooit een wetenschapper, maar die periode van zijn leven werd, zoals we zullen ontdekken aan de hand van hartverscheurende flashbacks, vernietigd, waardoor hij gedwongen werd zijn identiteit te veranderen en na te denken over zijn vlucht uit Brazilië. Maar eerst moet Armando zijn zoontje Fernando (Enzo Nunes) terugvinden, die bij de ouders (Carlos Francisco, Aline Marta) van zijn geliefde overleden vrouw Fátima bleef. Hij komt er al snel achter dat huurmoordenaars zijn ingehuurd om hem te vermoorden op bevel van een corrupte overheidslakei die hij trotseerde. Armando deed technologisch onderzoek; nu heeft hij een premie op zijn hoofd.

“The Secret Agent”, dat in Cannes prijzen voor regie en acteren won, zet Mendonça Filho’s trend van het mixen van genres voort. Zijn films weigeren aardig te spelen en laten ruimte voor grillige uitweidingen naast duistere reflecties over onderdrukking door de overheid. (Ondeugend genoeg waarschuwt een openingstitel ons dat de film zich afspeelt in een ‘tijd van groot onheil.’) De onlangs overleden cultacteur Udo Kier maakt een verschijning – zijn tweede in een Mendonça Filho-film – wat alleen maar de wilde onvoorspelbaarheid van de ‘Geheim Agent’ onderstreept en, met terugwerkende kracht, zijn sympathie voor de geesten die onder ons rondlopen. De verhalende avontuurlijkheid komt naar voren wanneer de actie abrupt verschuift naar het heden terwijl de jonge vrouwen luisteren naar cassette-opnames van onze hoofdpersonen. Die schokkende uitweiding zal geleidelijk veranderen in een cruciaal subplot, waardoor Mendonça Filho een thematische brug kan slaan tussen toen en nu.

De film duurt iets meer dan twee en een half uur en breidt zich uit naarmate hij zich ontvouwt, waarbij nieuwe ondersteunende personages met hun eigen verhalen worden geïntroduceerd. We ontmoeten Armando’s andere vluchtelingen, allemaal in een appartementencomplex onder toezicht van een heerlijk knorrige matriarch (Tânia Maria). Hij pikt een minnaar op (Hermila Guedes) en confronteert tegelijkertijd Fátima’s behoedzame ouders, die hun schoonzoon ervan verdenken haar te hebben bedrogen terwijl ze nog leefde. Mendonça Filho investeert ook wat tijd in de ingehuurde handlangers (Gabriel Leone, Roney Villela) die zijn gestuurd om Armando onder vuur te nemen.

Dit overzicht geeft “The Secret Agent” een romanistische uitbreiding, ook al verwatert het soms de procedure. Dat gezegd hebbende, voegt de aanpak textuur toe aan een filmset tijdens carnaval, de levendigheid van het festival verbleekt in vergelijking met de creatieve uitbundigheid die er te zien is. De film viert niet alleen ‘Jaws’ – een wereldwijd fenomeen – maar het heeft ook een slim terugkerend haaienmotief. Braziliaanse pophits vullen de soundtrack en vechten om ruimte naast het Chicago Schmaltz-epos ‘If You Leave Me Now’. De afgehakte poten veroorzaken chaos en de drieogige katten stoppen. En keer op keer zien we fragmenten van een mysterieus modern plot waarin de ijverige onderzoeker van Laura Lufési de beproeving van Armando bestudeert, zijn wanhopige saga weergegeven als oude geschiedenis.

Als Mendonça Filho zijn totaalbeeld overdrijft, is dat een terechte berisping aan het adres van een gewelddadig regime dat zou hebben geprobeerd zijn stem te onderdrukken. Hij vindt een waardige partner in Moura, die de ruige sexappeal en onderdrukte angst belichaamt van een principieel individu in een gek geworden wereld. Charmant en toch spookachtig, Armando mag dan gebrekkig zijn, maar zijn verzet maakt hem tot een onwillige held. De film rouwt om al deze politieke kruisvaarders wier namen we nooit kenden, ook al is het commentaar luchtig. Zelfs wanneer deze thriller zijn schokkende en levensveranderende ontknoping bereikt, is de houding van Mendonça Filho evenzeer die van ironische berusting als van woede. Onze hedendaagse verschrikkingen zullen onvermijdelijk het nieuws van gisteren worden. “The Secret Agent” stelt voor om die stemmen uit het verleden niet te laten zwijgen. Ze hebben ons nog steeds dingen te vertellen.