In De censuur van bloemenGerta Xhaferaj werkt vanuit een intiem archief dat is opgenomen tussen de kindertijd en de adolescentie; beelden die nooit bedoeld waren voor publieke verspreiding. Het materiaal, geïntroduceerd bij Villa AVAN, ontdoet zich van elke sentimentele lectuur en krijgt het gewicht van een test. Gedeeltelijke beelden, toevallige gebaren en weglatingen zijn terechtgekomen in een architectuur die is gevormd door de fascistische bezetting, waar politieke controle en geweld in de ruimte geworteld blijven. De villa versterkt een spanning die al in de film aanwezig is, en contrasteert het privégeheugen met een structuur die is ontworpen om het collectieve leven te reguleren. Hij breidde het werk uit naar Thaka Bar, een sociale ruimte gevormd door herhaling, gewoonte en gedeelde aanwezigheid. Thaka is actief sinds het begin van de jaren negentig en is een van de weinige overgebleven locaties in Tirana waar het geheugen zich informeel ophoopt door dagelijks gebruik. Foto’s, objecten en gesprekken vormen een archief dat wordt ondersteund door aanwezigheid in plaats van door behoud.
Je werk brengt vaak verborgen breuken in huishoudelijke en stedelijke archieven aan het licht. Hoe heb je het materiaal uit The Censorship of Flowers benaderd toen je het in de geladen omgeving van Villa AVAN bracht?
The Censorship of Flowers is opgebouwd uit een intiem archief: ruim zevenenveertig uur aan beeldmateriaal dat ik als kind heb gemaakt tussen 1998 en 2008. Toen ik het werk in Villa AVAN installeerde, benaderde ik dit materiaal niet als nostalgie, maar als bewijsmateriaal, gefragmenteerd, gedeeltelijk en gevormd door weglatingen.
Villa AVAN, een gebouw gebouwd tijdens de fascistische bezetting van Albanië, draagt een zwaar architectonisch geheugen met zich mee dat verband houdt met politieke controle en geweld. Het inbrengen van een huiselijk, bijna naïef beeldarchief in deze ruimte zorgde voor wrijving. Het werk concentreerde zich minder op de kindertijd zelf en meer op de manier waarop het persoonlijke geheugen overleeft binnen structuren die zijn ontworpen om het collectieve leven te reguleren, uit te wissen of te disciplineren. De villa versterkte de spanning tussen kwetsbaarheid en autoriteit die al in de film aanwezig was.
Naast de ‘dasma’-sfeer hebben de bloemige invoegingen in de film een specifieke betekenis en reden voor hun aanwezigheid. Op het eerste gezicht verzachten ze het beeld, maar ze wijzen op breuken, weglatingen en interferenties. Wat heeft u in de richting van deze strategie gedreven en hoe beoordeelt u de effecten ervan vandaag de dag?
De bloemige elementen lijken aanvankelijk decoratief, bijna feestelijk, en weerspiegelen de beeldtaal van bruiloften en familierituelen. De bloemen fungeren als onderbrekingen: ze censureren, bedekken en verstoren het beeld.
Dit element weerspiegelt de manier waarop het geheugen functioneert in post-dictatoriale samenlevingen. Sommige afbeeldingen kunnen zichtbaar blijven, terwijl andere verzacht, verplaatst of gewist worden. Tegenwoordig lees ik deze bloemeninvoegingen als indicatoren van interferentie, gebaren die onthullen waar iets is onderbroken of tegengehouden, in plaats van alleen maar verfraaid.
Jouw interventie bij Thaka Bar brengt jouw praktijk naar een sociale ruimte waar gewone mensen elkaar ontmoeten en een gezellig moment beleven. Waarom heb je voor deze bar gekozen en hoe heb je het publiek zien omgaan met de aanwezigheid van je kunstwerken daar?
Ik wilde al heel lang met Thaka Bar samenwerken. Het is een plek waar ik al sinds de middelbare school naartoe ga, een bar waar ik ben opgegroeid, waar ik vrienden ontmoette, lange middagen en avonden doorbracht, raki dronk en praatte. Voor velen van ons is Thaka een legendarische plek in Tirana, niet vanwege officiële erkenning, maar omdat het sinds 1991, onmiddellijk na de val van de dictatuur, sociaal levend is gebleven, ondanks de snelle en vaak gewelddadige transformaties van de stad.
Tegenwoordig is Thaka ook een van de weinige overgebleven sociale ruimtes in zijn soort. Andere al lang bestaande locaties zoals Iliria en Noel zijn de afgelopen jaren gesloten, waardoor Thaka’s aanwezigheid nog kwetsbaarder en politiek geladen is. Het interieur fungeert als een levend archief: foto’s van stamgasten, ironische posters, opgepotte voorwerpen en zelfs een grote eucalyptusboom die in de ruimte groeit, markeren tientallen jaren van gedeelde aanwezigheid.
Hier wonen verschillende generaties samen, voormalige informanten uit de communistische periode, ‘spionnen’, kunstenaars en jongeren die samenkomen om rakia te drinken, naar het nieuws te kijken of zich simpelweg onder te dompelen in het dagelijkse ritme van de plek. Thaka is geen neutrale tentoonstellingsruimte; het is een omgeving die wordt gevormd door herinnering, gewoonten en continuïteit en die weerstand biedt aan de uitwissingen die door gentrificatie worden veroorzaakt.
Het idee om de ruimte te activeren ontstond op een spontaan moment op het dak van de bar met vrienden. Vervolgens zijn we er via een dialoog met curator Arnold Braho over eens dat het, binnen het kader van de Tirana Art Week, en in dialoog met een internationaal publiek, belangrijk is om bezoekers te verbinden met een ruimte die zo diep geworteld is in het dagelijks leven, in plaats van het werk alleen binnen institutionele contexten te presenteren.
Ik wilde de bar geen artistiek kader opleggen. Ik vroeg eenvoudigweg of ik het scherm kon gebruiken dat normaal gesproken bestemd is voor het uitzenden van voetbalwedstrijden en ik werkte met de bestaande tabellen en elementen die al aanwezig waren. Het werk vergde geen aandacht; hij leefde met het leven.
Kijkers kwamen hem vaak willekeurig en onverwacht tegen, waardoor hij vanuit het sociale weefsel van de bar kon opereren in plaats van van buitenaf.
Deze aanpak werd verder uitgebreid door liveoptredens van zerocase & nica2cica en Sindi Ziu, die fragmenten van de soundscape van de stad en elementen van Balkan-undergroundmuziek introduceerden. Samen zorgden deze gebaren ervoor dat de interventie geworteld, aandachtig en poreus bleef, waardoor Thaka niet werd geactiveerd als een plek die getransformeerd moest worden, maar als een van de laatst overgebleven plaatsen waar het collectieve geheugen nog steeds wordt ervaren in plaats van gearchiveerd.
Het tonen van je werk op een scherm dat meestal gewijd is aan voetbalwedstrijden, bracht een sterk gevoel van desoriëntatie met zich mee. Wat wilde je dat deze verandering zou inspireren bij degenen die regelmatig naar de bar gaan?
Het barscherm is normaal gesproken gereserveerd voor voetbal, een beeld van collectieve concentratie en herhaling. Door mijn video in deze context te plaatsen, wilde ik de gebruikelijke kijkervaring onderbreken zonder ongemakken aan te kondigen.
In één scène filmde ik de bodem van een groen bierflesje terwijl ik dineerde met vrienden en kunstenaars van Villa 31 Art Explora tijdens onze residentie begin 2025. Het groene glas weerspiegelt op subtiele wijze de voetbalveldtoeschouwers die ze op dat scherm gewend zijn te zien. Deze visuele gelijkenis zorgt voor een moment van aarzeling: iets lijkt bekend, maar is duidelijk ontroerd.
Een groot deel van uw werk gaat over het wissen en de sporen die dit achterlaat. Hoe navigeer je door de balans tussen het onthullen van een wond en het bouwen van een nieuwe lens waardoor je deze kunt begrijpen?
Mijn werk wordt niet gedreven door nostalgie, noch door een verlangen om verlies te monumentaliseren. In plaats daarvan concentreer ik me op de sporen, op wat overblijft nadat het wissen heeft plaatsgevonden. Het onthullen van een wond betekent niet dat deze opnieuw moet worden geopend; het betekent dat je de aanwezigheid ervan herkent zonder de pijn te esthetiseren.
Ik probeer een lens te construeren waarmee kijkers deze sporen kunnen herkennen als actieve krachten in het heden. Het geheugen is niet statisch, het geeft vorm aan gedrag, architectuur en sociale relaties. Door te werken met fragmenten, overblijfselen en onderbrekingen probeer ik afwezigheid zichtbaar te maken zonder deze op te sluiten in een vast verhaal.
Zowel Villa AVAN als Thaka zijn locaties die gekenmerkt zijn door geschiedenis, elk op heel verschillende manieren. Hoe heeft de beweging tussen deze twee contexten uw begrip van het project gevormd?
Villa AVAN en Thaka Bar vertegenwoordigen twee verschillende, maar onderling verbonden vormen van historische inscriptie. Villa AVAN, gebouwd tijdens de fascistische bezetting, belichaamt een architectuur van macht, formeel, opgelegd en gekoppeld aan politiek geweld. Thaka daarentegen is een sociale ruimte die sinds 1991 wordt gevormd door dagelijks gebruik, waar herinneringen zich informeel ophopen door aanwezigheid, herhaling en co-existentie.
Door tussen deze locaties te bewegen, werd mijn begrip van hoe de geschiedenis op architectonische schaal werkt aangescherpt. Mijn achtergrond in de architectuur beïnvloedde de manier waarop ik beide ruimtes als archieven las: de ene institutioneel en gezaghebbend, de ander fragiel en gemeenschappelijk. Samen weerspiegelen ze de ongelijke transformatie van Tirana, waar gentrificatie juist de ruimtes dreigt uit te wissen die het collectieve geheugen en de sociale continuïteit in stand houden.
Jouw studio is vaak betrokken bij de snelle transformatie van Tirana. Welke rol kunnen kunstenaars volgens jou spelen bij het bijhouden van wat er verandert, wat verdwijnt en wat niet wil vervagen?
De snelle transformatie in Tirana is onvermijdelijk en zeer zintuiglijk, en bepaalt het geluidslandschap van de stad, de thermische omstandigheden en de ritmes van beweging. Bouwplaatsen markeren niet alleen fysieke veranderingen, maar ook sociale ontheemding, vaak onder de taal van vooruitgang en ontwikkeling. Dit fenomeen is niet exclusief voor Tirana; het weerspiegelt een breder internationaal patroon van gentrificatie dat steden hervormt en gemeenschappen versnippert.
In deze context denk ik dat de stem van de kunstenaar een cruciale rol speelt. Kunstenaars kunnen deze transformaties niet tegenhouden, maar ze kunnen wel aandringen op zichtbaarheid. Door het verzamelen van overblijfselen, het activeren van archieven en het ingrijpen in alledaagse ruimtes kan de artistieke praktijk traceren wat verloren gaat, wie ontheemd raakt en welke vormen van herinnering zich blijven verzetten tegen verdwijning. Voor mij is dit een politieke verantwoordelijkheid.
Door ARNOLD BRAHO
Interview door DONALD’S BORST
